İlk divan teşkilatının kurulması
Osmanlı Devleti, siyasi ve sosyal yapısı ve bu alan-larda oluşturduğu kurumlarla örnek alınması gere-ken güçlü ve zengin bir imparatorluktu. Osmanlının devlet içinde merkezi otoriteyi sağlayabilmek ve güçlü tutabilmek amacıyla ustaca uyguladığı sistem-lerin zaman içerisinde bozulmaya uğraması ve bu bozulmaların nedenlerini araştırma yeteneğinden uzak devlet adamlarının başa gelmesi en büyük olumsuzlukları arasında yer almıştır.
Sözünü ettiğimiz ve karşımıza sıkça çıkacak olan bu sistemleri inceleyelim.
MÜSADERE SİSTEMİ
Osmanlı Devleti’nde Fatih Sultan Mehmet ‘ten itibaren başlatılan ve II. Mahmut tarafından sona erdirilen (Tanzimat Fermanı ile kaldırılması resmiyet kazandı) bu sistem, merkezi otoritenin güçlü kalması ve feodalleşmenin önlenmesi amaçlarıyla ölen veya emekliye ayrılan devlet adamlarının mallarına ve gelirlerine devlet adına el koymaktır.
İznik’te ilk medresenin açılması
Yaya ve müsellem adıyla ilk ordu teşkilatının oluşturulması
İlk adli teşkilat ve kadılık makamının oluşturul-ması gibi gelişmeler gösterilebilir.
DEVŞİRME SİSTEMİ
Gayri Müslim ailelerin ya da kimsesiz çocukların devlet tarafından küçük yaşta alınarak Müslüman-laştırıldıktan sonra orduda veya devlet yönetiminde kullanılması geleneğidir.
7 - 8 yaşlarında Hristiyan bir çocuk Müslüman bir ailenin yanına verilir ve burada Müslüman olup gelenek ve görenekleri öğrenir. Müslümanlaştırılmış genç devşirmeler askeri ve temel eğitimini alır.
Bu uygulamaların amacı taht kavgalarını önle-mek ve merkezi otoriteyi güçlendirmektir. Ancak taht kavgaları engellenememiştir.
I. Ahmet Devrinde “Devlet hanedanın en yaşlı ve en akıllı üyesinindir.” (Ekber ve Erşed Sistemi) ayrıca şehzadelerin (Padişahın erkek çocukları) Sancaklara (illere) gitme geleneği kaldırılarak kafes usulü geleneği getirilmiş ve sarayda bulu-nan odalarına kapatılmıştır.
VERASET SİSTEMİ
Daha önce de söylediğimiz üzere İslamiyet Öncesi Türk Devletleri’nde genellikle “Devlet hanedanın ortak malıdır” geleneği hakimdi. Osmanlı Devleti bu sistemde sırasıyla;
I. Murat devrinde “Devlet padişah ve oğulları-nındır.”
Fatih Sultan Mehmet devrinde “Devlet padişa-hın malıdır.” diyerek kardeş katlini de yasal hale getirmiştir.
Bu uygulamaların amacı taht kavgalarını önle-mek ve merkezi otoriteyi güçlendirmektir. Ancak taht kavgaları engellenememiştir.
I. Ahmet Devrinde “Devlet hanedanın en yaşlı ve en akıllı üyesinindir.” (Ekber ve Erşed Sistemi) ayrıca şehzadelerin (Padişahın erkek çocukları) Sancaklara (illere) gitme geleneği kaldırılarak kafes usulü geleneği getirilmiş ve sarayda bulu-nan odalarına kapatılmıştır.
Osmanlı Devleti’nde uygulanan en önemli sistemler-den biridir. Selçuklularda uygulanan İkta Sistemi’nin biraz daha kapsamlı hali olan dirlik; has, zeamet ve tımar olarak üçe ayrılırdı.
Devlet topraklarını bölümlere ayıran bu sistemde devlet, kendisine hizmet eden görevlilerin maaşlarını hazineden para çıkmadan karşılamayı amaçlamıştır. Bu sistemde toprağın geliriyle, maaşı karşılanan görevlinin rütbe ve derecesi arasında doğru orantı bulunmaktadır. Devlet görevlileri de aldıkları maaş karşılığında devlete vergi yerine geçen “cebelü” denilen atlı asker yetiştirmek zorundaydı.
DİRLİK SİSTEMİ
Osmanlı Devleti’nde uygulanan en önemli sistemler-den biridir. Selçuklularda uygulanan İkta Sistemi’nin biraz daha kapsamlı hali olan dirlik; has, zeamet ve tımar olarak üçe ayrılırdı.
Devlet topraklarını bölümlere ayıran bu sistemde devlet, kendisine hizmet eden görevlilerin maaşlarını hazineden para çıkmadan karşılamayı amaçlamıştır. Bu sistemde toprağın geliriyle, maaşı karşılanan görevlinin rütbe ve derecesi arasında doğru orantı bulunmaktadır. Devlet görevlileri de aldıkları maaş karşılığında devlete vergi yerine geçen “cebelü” denilen atlı asker yetiştirmek zorundaydı.
İLTİZAM SİSTEMİ
Devletin elinde bulunan merkezden uzak eyaletlerin topraklarını devlet mukataa arazi adıyla ayırmış ve bu toprakları bir yıllığına bedeli nakit olarak öden-mesi koşuluyla açık artırmayla (iltizam sistemiyle) kiraya vermiştir. Bu toprakların vergisini toplayan kişilere de mültezim adı verilmiştir.
ŞEHZADE SANCAĞI SİSTEMİ
Orhan Bey zamanında Bursa alınarak ilk kez şeh-zade sancağı yapılmış ve bu gelenekten yetişen ilk padişah I. Murat olmuştur. Şehzadeler devlet yöne-timinde tecrübe kazanmaları amacıyla (İslamiyet öncesi Türk Devletlerinden itibaren Türklerde bula-nan bir gelenektir.) Lala adı verilen eğitmenleri eşli-ğinde illere vali olarak gönderilmiştir.
Bu durum zamanla olumsuz sonuçlar doğurarak taht kavgalarının hızlanmasına neden olmuş ve I. Ahmet tarafından kaldırılmıştır. Osmanlı Devleti’nde belli başlı şehzade sancakları; Bursa, Amasya, Kütah-ya, Konya, Manisa ve Trabzon’dur.
Osmanlı Devleti tüm kurum ve kuruluşlarını titizlikle kontrol altında tutarak merkezi otoritesini korumaya bu denli önem verirken ne oldu da hızla çöküşe geçmiş ve yıkılmıştır? Bu durumu hazırlayan ve hızlandıran etkenleri birlikte inceleyelim. Osmanlı Devleti’nin tarihi boyunca yıkılmasını hızlandıran hatalarını maddeleyelim:
1. Avrupalı Devletler, coğrafi keşifleri gerçekleştir-miş ipek ve baharat yolları yön değiştirmiş, Os-manlı Devleti’nin en büyük gelir kaynaklarından biri olan gümrük vergileri azalmıştır. Bunun ü-zerine Osmanlı en basit çözüm yoluna gitmiş ve ticareti yeniden canlandırmak amacıyla yabancı devletlere kapitülasyonlar vermiştir. Bu durum Osmanlı ekonomisinin dışa bağımlı hale gelme-sine neden olmuştur.
2. I. Ahmet taht kavgalarını önlemek amacıyla Ekber ve Erşed Sistemi ve kafes usulü geleneği-ni başlattı. Bu durum yöneticilerin yeteneksiz ol-masına sebep olmuş, devlet yönetiminin ve mer-kezi otoritenin bozulmasına neden olmuştur.
3. Ekonomik yönden sorunlar yaşayan Osmanlı Devleti’nin tecrübesiz padişahları devletin nakit para ihtiyacını karşılamak amacıyla yaptıkları ha-tanın telafisi olmayacaktı. Çünkü dirlik toprakla-rını mukataa arazi haline getirmişlerdir.
Yani dirlik toprakları köylünün elinden alınarak açık artırmayla kiralanmıştır. Hem de bir yıllığına değil, 30-40 yıllığına. Bu durum taşrada güvenli-ğin bozulmasına, savaş zamanı ordunun asker ihtiyacının karşılanamamasına, devlet görevlile-rinin maaşlarının ödenememesine ve yerel feo-dal güçlerin oluşmasına dolayısıyla merkezi oto-ritenin, ordunun ve maliyetinin bozulmasına ne-den olmuştur.
4. Merkezi otoritenin zayıflamasına ve devletin teokratik yapısının güçlenmesine bağlı olarak din adamlarının devlet yönetiminde fazlasıyla etkili olması, Avrupa’nın Rönesans ve Reform Hare-ketleri sonucu kültürel ve bilimsel yönden ilerle-mesi ve Osmanlı’nın bu ilerlemenin gerisinde kalmasına neden olmuştur.
5. Ekonomik yönden zayıflayan Osmanlı Devleti XIX. yüzyıla gelindiğinde Avrupalı devletlerden borç alacak duruma düşmüş; ancak en büyük hatalarından biri de alınan bu borçların üretime yansıtılamaması olmuştur. www.filozof.com.tr
6. Osmanlı Devleti’nin sonunu getiren en büyük hatası ise I. Dünya Savaşı’na Almanya ile birlikte girmesi olmuştur. Savaşı kaybeden tarafta yer alan Osmanlı Devleti savaşta fazlasıyla yıpran-mış ve savaş sonrası imzalanan Mondros Ateş-kes Antlaşması ile fiilen sona ermiştir.
